Como o Neoliberalismo nos levou á crise do COVID-19
Nos últimos días a situación de crise médica, social e económica empeorou considerabelmente sacando á luz a perversidade máis escura deste sistema. As consecuencias dos recortes en dependencia tiveron como consecuencia directa a morte dun número descoñecido de anciáns infectados en residencias, a saturación destas e mesmo a aparición de cadáveres de anciáns abandonados nestas instalacións. A falta de recursos e material sanitario suficiente, a desatención e abandono dos nosos maiores é imperdoable. O Coronavirus avanza en Madrid ás súas anchas mentres a poboación de máis risco está totalmente desatendida de tal forma que os servizos funerarios comezan a colapsar.
A situación dos hospitais comeza a ser límite, deixando imaxes desesperantes de pacientes durmindo no chan en Leganés ou os campos de padiolas de campaña no improvisado hospicio no recinto feiral de Ifema. Mentres o goberno tivo que obrigar á sanidade privada a que non siga para adiante cos seus plans de ERTEs. Pola súa banda a oligarquía, totalmente eclipsada pola solidariedade e esforzo que está a asumir a clase traballadora, levan a cabo a súa vergoñenta filantropía para branquear a imaxe de parasitos que comezaba a ser demasiado evidente. Ante todo, que a xente non vexa que son prescindíbels. Con todo, os fondos de investimento como Blackstone, Apollo ou KKR xa está a ver as oportunidades de compra nun mercado en caída libre como os voitres que son.
No ámbito social está a producirse unha acelerada militarización da sociedade civil: case 1.000 detidos e máis de 100.000 denuncias relacionadas coas corentenas mentres os militares na televisión renden contas constantemente destas excepcións que se están saltando as corentenas, coma se este fose o principal problema. A constante xerga belicosa, o branqueamento de corpos represivos, o fomento da política da delación e a represión a pé de rúa é a nosa nova normalidade. Con todo, se existe unha minoría “perigosa”, unha minoría que está a empeorar a crise do coronavirus, se existe unha verdadeira minoría perigosa, insolidaria e irresponsábel é a clase burguesa, que mantén produción innecesaria, que salva o mercado antes que ó pobo, que traficou coa sanidade e coas nosas vidas e que hoxe mobiliza ós seus corpos represivos para impor a ditadura do capital. “Parecese” que para moitos policías as posibilidades de contaxio diminúen se vas traballar e aumentan se volves do traballo.
Con respecto á situación da economía mundial o Fondo Monetario Internacional expón que xa mesmo nos atopamos nunha situación de recesión mundial que se prevé mesmo peor que a última crise financeira. Perante a perspectiva de desaceleración económica as elites máis reaccionarias comezan a soltar a súa propaganda xenocida cuestionando que se sacrifique o futuro económico en aras de salvar da morte a “grupos minoritarios” da poboación como son os anciáns. Neste imposto clima de guerra comeza a falarse dun histórico salvavidas do capitalismo, o Plan Marshall contra o coronavirus, ou máis ben, contra a crise de acumulación que vivimos. Nestes días acelerados parece que os supostos neoliberais se atopan de capa caída e mesmo os propios mercados castigan con duras caídas en bolsa a todo goberno que non sexa o suficientemente intervencionista como pasou coa libra inglesa. Ninguén fala agora de liberalizar o mercado, de desregularizar os mercados e de que o Estado se repregue senón de todo o contrario, de intervención, de nacionalización de sectores estratéxicos, de produción dirixida. Este artigo pretende dar un breve percorrido histórico do neoliberalismo e a financeirización do capitalismo, a crise do 2008 e as políticas seguidas para rescatar ó sistema; até chegar á actual situación de crise do coronavirus avaliando as vías que se están valorando dende as elites no poder para afrontar esta situación.
Que supuxo a financeirización. Aspectos xerais
A crise do petróleo de 1973 supuxo un punto de inflexión no modelo de acumulación capitalista a nivel global en favor do mundo das finanzas sobre o mundo produtivo. Como é ben sabido o eixo produtivo internacional desprázase fóra de Occidente cara ó Sur, perante as dificultades internas de acumulación. En Occidente dáse un proceso continuado de desregularización do mercado laboral e financeiro como forma de desmantelar o modelo produtivo instaurado tras a Segunda Guerra Mundial. Tras Breton-Woods fractúrase a relación entre ouro e diñeiro fiduciario obrigando á intervención do Estado na fixación do tipo de interese e como axente último que apoia os investimentos financeiros e o valor das moedas nacionais como diñeiro mundial. O valor das moedas nacionais pasou a ser unha medida da capacidade de endebedamento soberano e, polo tanto, como medida da capacidade imperialista das diferentes nacións.
Con todo, as taxas de ganancia non chegaron a acadar as do período previo á crise do 73. O crecemento mundial non deixou de caer dende os anos 60. Estas dificultades na acumulación produciron unha tendencia xeral ó declive do emprego interno e dos salarios reais, mantendo o consumo interior fundamentalmente sobre o crédito. A presenza de enormes excedentes de valor debido á produción monopolista que non poden reabsorberse en forma de consumo, investimento ou gasto público e que polo tanto non logran realizar ganancias suficientes rematan por se converter nun estorbo para o desenvolvemento do capital. A esta finalidade os mercados abertos financeiros brindan un espazo para sacar rédito do capital ocioso, capital prestábel.
O Capital Financeiro e a acumulación financeira
Os bancos son unha figura central no sector financeiro, son os que provén a maior parte de produtos financeiros e actúan como intermediarios en actividades financeiras como as OPAs entre empresas industriais. Os bancos centrais pola súa banda fixan os tipos de interese (o prezo do diñeiro prestábel que afecta tamén o prezo das accións) e a regulación do sector, etc. As ganancias financeiras aumentaron como proporción das ganancias totais dende os 80 acadando o 45% das ganancias totais en EE.UU. no 2005. En xeral a partir dos 2000 este proceso intensificouse en todo Occidente.
Con respecto ós axentes financeiros principais prodúcese unha situación nova, as súas tarefas pasaron da xestión de depósitos para empregalos como créditos para o capital produtivo, a un novo paradigma financeiro no que se buscar tanto activos en mercados abertos (bolsa), como fondos de aforros de clases populares. As ganancias financeiras teñen unha relación só indirecta (capital ficticio) coa produción de valor e os prezos que rexen os activos financeiros como os tipos de interese, primas de risco, etc. non teñen unha relación directa coa lei do valor (aínda que si mediada coa taxa de ganancia). A financeirización premiou a repartición de dividendos e a recompra de accións sobre a acumulación mediante reinversión de ganancias. Isto beneficia ás rendas do capital, pero prexudica a acumulación de sectores non financeiros. As fontes históricas de ganancia financeira proceden tanto de adiantar capital prestábel á acumulación real para producir novos fluxos incrementados de plusvalía dos que reclamaría unha parte en forma de interese, como da redistribución do valor xa existente en forma de expropiación de rendas.
A actividade financeira pode ficar conectada coa acumulación real mediante créditos ó consumo, letras, accións de empresas, etc. ou pode bordear os estorbos da produción a través dos mercados de débeda soberana, de tipos de cambio, etc. e que polo tanto permanecen relativamente á marxe do que suceda na produción de mercadorías. Isto é especialmente útil á hora de obter ganancias en momentos de estancamento do sector produtivo.
O acceso dos bancos ás rendas do traballo supuxo un saqueo á clase traballadora como quedou plasmado especialmente tras a crise de 2007. Como se dicía, antes o consumo interno en Occidente se sostivo non sobre o crecemento dos salarios reais, senón polo crecemento na capacidade de endebedamento. Esta é unha forma de “acumulación por desposesión” (acumulación por alienación en termos de Marx) ás clases medias e populares que creceran tanto no anterior período de acumulación. Todo isto relaciónase con que outra forma de capital ficticio é a que está relacionada coa propiedade inmobiliaria. A terra é un ben totalmente monopolizado e polo tanto o seu prezo está vinculado á taxa de interese (é coñecido a análise de Marx a este respecto no caso das rendas do chan), e a propiedade inmobiliaria moitas veces está sometida á mesma lóxica de calquera outro activo financeiro. De aí as burbullas especulativas.
Á súa vez, o desenvolvemento do sector financeiro intensificou a explotación imperialista mediante o control do diñeiro mundial, a débeda e a imposición da liberalización financeira para que o capital conquiste novos mercados no Sur global onde existen salarios máis baixos. Con todo, este proceso trae inestabilidade interna debido ó aumento da débeda e da intensificación do papel do crédito na economía real.
O capital produtivo e a acumulación real
Con respecto ás tendencias xerais da acumulación real podemos destacar un débil crecemento dos países occidentais xunto coa presenza de repetidas crises. A desregularización dos mercados, especialmente do mercado de traballo levou a un crecemento da desigualdade. A participación das rendas altas no PIB tras a Segunda Guerra Mundial até os 70 foi baixa debido a que o Estado do Benestar se apoiou sobre presións impositivas ó capital e á propiedade de capital e bens inmóbeis. Esta tendencia invértese debido á desregularización do mercado e redución xeneralizada de cargas impositivas. A participación do 1% máis rico na renda nacional en EE.UU. creceu rapidamente tras os 80 chegando a niveis próximos ós que existían nos anos 20 e 30 do século XX.
Pola súa banda o capital produtivo (industrial e comercial) mostrou unha debilidade no crecemento da produtividade, os capitais non atopan na reinversión, na acumulación, unha vía adecuada para o rédito. Ademais de todo isto os capitais monopolistas financeirizáronse acudindo directamente ó mercado de valores (como a emisión ou recompras de accións, OPAs, etc.) en detrimento dos créditos bancarios. Así os propios industriais actúan cada vez máis directamente como axentes financeiros nos mercados de bonos e accións.
Os escasos aumentos da produtividade en occidente apoiáronse na intensificación do traballo e o predominio do traballo non remunerado, é dicir, mediante a extracción de plusvalía absoluta. As novas tecnoloxías non aumentaron substancialmente a produtividade do traballo. De aí a famosa perda de competitividade. Este fenómeno coñécese como o paradoxo de Solow, “podes ver a era dos computadores en todas partes menos nas estatísticas de produtividade”.
Tamén a baixa produtividade relaciónase cun sector servizos no que é dificilmente posíbel aumentar a produtividade mediante o investimento en maquinaria. As novas tecnoloxías produciron máis unha reorganización de persoais, expulsando a sectores intermedios da produción, que unha intensificación da produtividade do traballo. A desregularización do mercado de traballo tamén xerou unha presión á baixa dos salarios reais, apremados por un desemprego crecente durante o proceso.
A clase obreira
Finalmente, produciuse un cambio de conduta na clase obreira como reflexo do desmantelamento do Estado do benestar. Os fogares tamén se financeirizaron mediante o acceso a débeda crediticia como na posesión de activos como fondos de pensión ou seguros, etc. O retroceso do Estado do Benestar obriga a que o consumo se sosteña sobre bases financeiras, os bancos pola súa banda empregaron estes aforros para extraer ganancias financeiras. Como os créditos bancarios ós fogares son créditos ó consumo de valores de uso, non coa procura de investimento de capital para a extracción de plusvalía, a fonte de ganancias financeiras procede da actitude depredatoria das finanzas que leva á expropiación financeira dos fogares.
A financeirización da economía levou a unha nova repartición das rendas nacionais en favor das rendas de capital. Os traballadores cada vez teñen menor peso na repartición das ganancias do capital como consecuencia da desregularización. A expropiación financeira e a intensificación do traballo foron as ferramentas do sistema para reverter o aumento dos ingresos reais dos traballadores durante o anterior período de acumulación.
A pesar de todos estes intentos do capital por sobrevivir grazas a ganancias financeiras non se rematou coa sobrecapacidade produtiva que non remata de estoupar. Por iso non se produce unha destrución de capital suficiente como para reiniciar os ciclos da taxa de ganancia, levando a un estado de crise permanente da esfera produtiva. Neste novo mundo de capitalismo catatónico o poder financeiro domina, producindo unha forte asimetría entre produción e circulación en favor da segunda. As bases do neoliberalismo que levaron á crise do 2007 quedaron plenamente establecidas: os bancos reorientaron as súas funcións cara ós mercados abertos e o crédito ós fogares. A desregularización financeira e as dificultades da acumulación levaron un endebedamento do Estado e das familias nunca visto. O Estado aparece como garante final do modelo neoliberal, implementando as medidas de desregularización, levando a cabo unha política monetaria favorábel ós intereses do capital financeiro e finalmente rematan rescatando ó sector cando resulta preciso.
O desenvolvemento da crise do 2007
Para Marx as crises prodúcense no ámbito da acumulación produtiva por reflexo da contradición inherente á mercadoría entre valor e valor de uso. As crises tamén permiten cambios e reestruturación da acumulación e poñen as bases para os novos ciclos económicos, asentando as novas bases para a extracción de plusvalía (desregularización, austeridade, etc.). Aínda que a raíz da crise se dea no ámbito produtivo, o primeiro sector en estoupar é o relacionado coa circulación monetaria. É no mercado onde se dá o primeiro distanciamento entre a mercadoría e o diñeiro e onde primeiro se reflicten os efectos da sobreprodución na incapacidade de venda e falta de liquidez. Cando se dá sobreprodución de mercadorías, o diñeiro queda ocioso rompendo a rotación de capital. As crises fan estoupar este desequilibrio para recuperar a relación “normal” entre prezos, mercadorías e diñeiro.
Hoxe en día as crises do noso mundo deixaron de ser estalidos que rehabilitan a acumulación, destrucións de valor bruscas que reinician a acumulación; senón que as crises están a tender á cronicidade, a ser o estado habitual da economía e polo tanto a ter longo percorrido histórico. Dentro da análise do crédito de Marx establece que as actividades financeiras agudizan aínda máis o distanciamento de prezos e valores das mercadorías. En momentos de auxe económico os mecanismos financeiros sosteñen a acumulación real, pero en momentos de crises destrúese o crédito e prodúcese unha “brusca conversión do sistema crediticio en sistema monetario”; é dicir, destrúense gran cantidade de activos financeiros (débedas que non se pagan, accións que se esborrallan, etc.) en favor de atesourar diñeiro de curso legal, producindo unha escaseza de liquidez, ninguén presta diñeiro a ninguén. Nunha economía monopolista onde as finanzas penetraron todos os aspectos da vida económica, dende fogares a Estados, tanto na circulación como na produción, levan a batuta, os efectos monetarios da crise multiplícanse aínda máis.
Nestas situacións de crises os Estados e os Bancos Centrais actuaron garantindo a boa saúde e a recuperación do sector financeiro levando a cabo as políticas monetarias e axustes fiscais precisos. Con todo, malia todos os seus esforzos por evitar un colapso brusco non lograron saír da última crise de longa duración que nos meteu nun estado crónico de estancamento. Dende os anos 70 xa pasamos por outras crises especialmente financeiras tanto nos 80, a inicios dos 90, a crise do 2002, a crise do 2007 e esta última crise en 2020; sendo a do 2008 a máis dura de todas elas, aínda que comeza a ser clamor xeral que esta crise que se nos vén enriba, do mesmo xeito que a crise do 2008, será comparábel ó gran crack do 29. Para analizar a presente crise de 2020 resulta oportuno estudar o desenvolvemento de crise anterior, as formas nas que se tentou resolver e os efectos sociais e económicos que tivo en Occidente.
O trazo eminentemente financeiro desta crise podemos aprecialo no seu proceso de xestación, na cal, a diferenza das crises dos 80s, o investimento produtivo non aumentou. Quen si aumentou a súa acumulación foron bancos e o sector financeiro que incrementaron o seu crecemento. Este crecemento sostívose sobre a transformación de préstamos hipotecarios en títulos comercializábeis en mercados abertos dos que se obtiñan liquidez. Como xa é ben sabido o sector financeiro mediante hipotecas de alto risco accedeu ás rendas dos sectores máis pobres da clase obreira fomentando o endebedamento mediante hipotecas e créditos de consumo, todo iso sostido sobre a facilidade para rehipotecar as casas nunha conxuntura de subida de prezos.
En 2007 o desencadeamento da crise en EE.UU. foi a falta de pagamento masiva de hipotecas por parte da clase obreira máis fonda. Os investidores nestes títulos comezaron a abandonar o mercado e os bancos comezaron a atopar dificultades para atopar liquidez. A banca pasou de financiarse mediante depósitos a financiarse sobre a financeirización dos préstamos. Deste xeito os bancos sen liquidez e solvencia deixaron de prestar diñeiro, preferían atesourar diñeiro para facer fronte ás súas propias débedas. A este movemento foi acompañado unha caída do mercado bolsista, o que impedía ós bancos obter liquidez do intercambio de accións. Dáse unha sobreacumulación de capital prestábel e unha escaseza de liquidez.
O marco de desregularización financeira xunto coa política xeral do BCE de baixos tipos de interese e de financiamento barato da liquidez dos bancos axudou á sobreacumulación do sector financeiro. Tras a crise de 2008 caen os ingresos dos Estados aumentando o déficit como consecuencia dos rescates. É cando se produce a famosa crise de débeda, debido ó temor de falta de pagamento da débeda soberana dos Estados membros, o cal puña en perigo a solvencia dos bancos europeos que financiaran esta débeda. É imprescindíbel deterse brevemente na forma na que se interviñeron os Estados da UE máis afectados pola crise de débeda e as alternativas que se abriron nese momento para afrontar a crise.
O Euro non é unha moeda nacional e como organizador económico do marco europeo, actúa como ferramenta de control político no mercado interno europeo e internacionalmente como fondo de reserva de diñeiro mundial que compite co dólar. O control da moeda realízase mediante o Banco Central cuxos pasivos se proclaman como moeda, dando liquidez ós bancos da zona euro. O BCE polo tanto é un Banco Central sui géneris porque non contén o respaldo dun Estado-nación propio, deste xeito non pode financiar directamente as débedas dos Estados membros, xa que é un banco de Estados e, polo tanto, a débeda duns Estados estaríana a apoiar outros.
Perante estas claras limitacións o papel principal do BCE foi dar subsidios ós bancos privados achegando liquidez. Se financiase débeda, os países do centro estarían a aceptar responsabilidade sobre débeda da periferia, indo en contra da base fiscal da unión monetaria. A estratexia para realizar os rescates e financiar a débeda soberana foi a compra de débeda a compradores privados para asegurar a liquidez tanto de institucións privadas como dos Estados e evitando que subise sen control os tipos de interese da débeda soberana.
O problema real é que os Estados en quebra sen capacidade de control sobre a súa moeda para financiar a súa débeda, son incapaces de rescatar a súa economía. A pregunta salta á vista, quen rescata ós bancos dos Estados en quebra? Os Estados do norte da UE faranse cargo da débeda dos bancos doutro Estado?
A resposta foi a creación do Fondo Europeo de Estabilidade Financeira (FEEF) que realizaron os rescates a Grecia, Irlanda e Portugal mediante créditos garantidos a tipos de interese de usura e apoiados sobre base intergobernamental proporcional á contribución de cada país ó BCE. Polo seu lado a liquidez prestada ós bancos dábase a tipos de interese baixos para asegurar a súa solvencia, os tipos altos dos rescates á débeda soberana eran unha forma de castigo e facíanse a cambio de implementar medidas de austeridade supervisadas polo FMI. O FEEF dependía das contribucións e garantías dos Estados membros, especialmente dos Estados centrais, Alemaña e Francia e polo tanto os rescates foron insuficientes. O problema teórico esencial é que un Estado non vai aceptar responsabilidades sobre as débedas doutros. Neste marco xorde a idea da emisión de eurobonos como forma de garantir de forma conxunta o financiamento dos Estados membros. Desta forma os Estados poderían pedir prestado directamente ó BCE a tipos baixos. Isto supuña subir os tipos de interese da débeda dos países do centro e que asumisen parte dos riscos de falta de pagamento doutros Estados violando o Tratado de Maastricht. Foi fundamentalmente Alemaña quen rexeitou esta alternativa co famoso “por riba do meu cadáver” de Angela Merkel.
O risco de falta de pagamento levou á posibilidade de saída dalgúns Estados da zona Euro. A austeridade era o requisito indispensábel para ser rescatado, austeridade acompañada de liberalización e privatizacións. Así se sucederon os xa coñecidos recortes en gasto público e privatizacións que tanto mal están a producir na crise sanitaria contra o COVID-19. Ademais, produciuse un aumento de impostos como o IVE para financiar a débeda, a reforma do artigo 135 da Constitución como compromiso á estabilidade orzamentaria, a desregularización de mercados, especialmente o mercado de traballo intensificando a precariedade e as reducións salariais. Estas medidas foron a pedra de toque para desprazar o peso da crise das rendas do capital ás rendas do traballo e que polo tanto fosen os traballadores os que asumisen o custo da crise.
A causa da crise non foi o aumento indiscriminado dos salarios ou do consumo, tampouco foi culpa dos sectores públicos estratéxicos, senón que foi un problema de acumulación e competitividade que levou a soster un ciclo expansivo mediante a débeda. Isto levou a unha competencia á baixa nos custos laborais na periferia de Europa para recuperar a competitividade e facer fronte ós custos dos rescates.
As saídas que baralla o capital á crise actual
Desde hai semanas as bolsas atópanse inestábeis tras os maiores trompazos do mercado bolsista nos últimos 30 anos roldado caídas entre o 10 e o 15% perdendo até un terzo do seu valor dende finais de febreiro. As inxeccións de liquidez e os anuncios de medidas de rescate parecen ter contido temporalmente o esborralle continuado pero a economía non remontou aínda, nin se agarda tal cousa.
Esta mesma semana a guerra de prezos entre a OPEP e Rusia e a caída da produción mundial resultou na zampullada do prezo do petróleo nun 64% do seu prezo ó comezo do ano (uns 25$ fronte ós 75$ de inicios de ano). O mercado físico está asolagado de petróleo invendíbel a prezos por baixo dos 10$ o barril, aínda máis baixos que na bolsa, por iso é polo que se agarda que os prezos en bolsa caian aínda máis acadando os mínimos históricos de 10$ de 1998. Están a producirse 20 millóns de barrís ó día que non atopan saída no mercado. Hai tanto petróleo almacenado que se están usando superpetroleiros como almacéns flotantes e algúns produtores de cru de EE.UU. comezan a pagar ós consumidores para que leven os barrís dos seus almacéns. Considérase que en poucos meses non haberá forma de almacenar a produción mundial e as plantas de extracción están a deter a súa produción. Como cabe agardar a caída do petróleo é un aspecto máis dunha caída xeral dos prezos das materias primas en xeral exceptuando o ouro, que tras unha breve caída coa crise do coronavirus recuperou o seu valor, no que podería ser o rebote que precede a caída final.
Como vimos insistindo ó longo do artigo, non nos atopamos perante unha simple crise de subconsumo ou ás consecuencias da paralización da produción por culpa do virus, senón que estamos perante o reflexo dunha crise sostida da acumulación capitalista, do capital produtivo, industrial e comercial co seu famoso “exceso permanente de capacidade produtiva” e do capital financeiro incapaz de seguir mantendo a súa “independencia” da acumulación real. O coronavirus agravou a tendencia xeral de caída de crecemento mundial, a cal xa acadara mínimos en 2019 debido á falta de reinvestimento de capital produtivo e ás guerras comerciais e é que dende o 2010 o crecemento mundial atopouse estancado en torno á 2.5% fronte ó 4% que caracterizara a anterior década. Isto débese non só ó declive financeiro en Occidente, senón que o Sur global está en crise de sobreprodución e non están a ser capaces de manter o crecemento sostido da produtividade malia que tras a crise do 2008 permitiuse unha acumulación de débeda maior e xeral para tentar reactivar a produción. As perspectivas do FMI para a taxa de crecemento do 2020 son de crecemento 0% como chegou a verse ou mesmo de destrución neta da produción mundial, suceso só visto tras a Segunda Guerra Mundial durante a crise de 2009.
Como vemos as análises xerais da situación actual por parte de todas as grandes institucións do mercado mundial como o FMI, BCE, etc. insisten fundamentalmente na baixa rendibilidade que produce reinvestir capital produtivo e a extensión aínda maior do endebedamento para manter o mercado en movemento, factores xerais que caracterizaron o período de financeirización do imperialismo e que non fixeron máis que agravarse tras a última crise de 2007. No ámbito político están a darse fortes tensións nos mercados mundiais pola incapacidade de EE.UU. de revalidar a súa posición de potencia hexemónica mundial fronte a China avivando as chamas do nacionalismo reaccionario por todo Occidente e levando á desestabilización de grandes estruturas supranacionais como os trust do petróleo e dos países produtores, a Unión Europea ou a OTAN.
Aínda que a situación é aínda temperá, non deixan de precipitarse acontecementos relevantes que nos apuntan cara ás saídas que está a valorar de facto as diferentes potencias Occidentais para afrontar a conxuntural crise, pero por riba de todo, a situación crónica de estancamento económico.
Por unha banda, atopamos a EE.UU. e un dubitativo Reino Unido que dende gobernos populistas de dereitas buscan rearmar o Estado nacional fronte a outras estruturas supranacionais imperialistas. A deriva reaccionaria perante a crise sanitaria en favor dos nacionais faise patente en medidas como peche de fronteiras, deportacións, etc. compras de dereitos sobre vacinas, intensificación das súas guerras comerciais contra Irán en plena crise sanitaria do país. Pero ante todo está o discurso explícito de asumir as mortes que sexan necesarias para non deter o avance económico. A ditadura cada vez máis descarnada do capital financeiro faise patente mobilizando ós corpos represivos para asegurar que a produción se manteña perante a preocupación das elites ianquis de que os subsidios perante o virus desmobilicen ó seu exército de asalariados.
A crise económica comézase a ver tamén en EE.UU. nunha semana na que 3.3 millóns de estadounidenses pediron subsidio por desemprego perante os despedimentos masivos do sector económico. Como anunciaron os titulares da prensa, republicanos e demócratas asinaron esta semana un rescate sen precedentes de máis de 2 billóns de dólares xunto cunha liña de crédito doutros 4 billóns de dólares por parte da Reserva Federal. Como vemos ante unha situación de crise os preceptos do neoliberalismo están a rebentar, especialmente no concernente á contención da inflación. Este gran rescate equivale a un 30% do PIB de EE.UU. Dentro dos 2 billóns de inxección de capital, directo ós fogares só van 500.000 millóns, sendo o resto do rescate en forma de créditos a empresas pequenas, medianas e ós grandes monopolios. Entre as condicións para gozar dos rescates evidentemente non se atopa ningún tipo de obrigación de manter a traballadores nin tampouco se valoran moratorias ós gastos de vivenda ou sanidade.
O tío Sam proverá un “sobreciño” de cartos ás familias americanas (moitos migrantes non gozarán destas medidas) para que se administren como consideren. Son claras medidas destinadas a que a clase obreira manteña o consumo e que a demanda interna non se deprima, a ninguén lle importa se con estes subsidios a clase obreira pode ou non acceder a tratamentos (chegando ós 30.000$ se non se dispón de seguro) e medidas preventivas contra o virus. Non esquezamos que EE.UU. é un país onde 27 millóns de persoas non dispoñen de seguro médico, o 80% dos seguros privados non se fan cargo da totalidade dos gastos e a sanidade pública está terribelmente minguada. A epidemia nestas condicións vai supor unha expropiación da clase obreira por parte da sanidade privada ou as mortes masivas dentro da clase obreira. Mentres en New York, o epicentro da enfermidade en EE.UU., utilizan camións frigoríficos para acumular cadáveres ante un servizo sanitario saturado.
Todas as medidas como podemos ver están destinadas directa ou indirectamente ó rescate financeiro, primando que se manteña a liquidez, o crédito e o consumo interno. Con todo, se a economía está estancada, se as taxas de ganancias son paupérrimas, se o capital non atopa forma de obter rendementos, os créditos e a flexibilidade fiscal que vén caracterizando non só esta crise, senón as últimas décadas, non van redundar máis que en sanear as contas dos bancos como vivimos tras a crise do 2008 á conta da clase traballadora, que pagará a crise empuxada pola enfermidade, a falta de organización, a exaltación do nacionalismo reaccionario e a militarización da sociedade civil, para asegurar a produción en condicións de excepción. Aínda con todo isto, EE.UU. aínda non se afundiu nunha crise económica completa, pero cando o faga a onda expansiva chegará ó continente europeo como agravamento da crise mundial.
Con respecto á Unión Europea está atravesada por tensións que non rematan de resolverse. Por unha banda, tanto o BCE como os países do sur de Europa están de acordo en desenvolver rescates e permitir a flexibilidade nos teitos de déficit e débeda ós países máis afectados pola crise sanitaria sen chegar a acadar os niveis de axuda necesarias para liquidar esta crise. Polo momento suspendéronse as regras de estabilidade orzamentaria do mesmo xeito que sucedeu nos primeiros anos da crise de 2008 desencadeando na crise de débeda soberana. Por outra banda, os países do núcleo norte da UE, especialmente Alemaña, Austria e Holanda están a bloquear as iniciativas con respecto ó desenvolvemento de medidas de débeda conxunta a nivel europeo para financiar as axudas. Como dixemos anteriormente, a saída de eurobonos suporía subir os tipos de interese da débeda destes países que actualmente se atopa en números negativos. Entre estas tensións a UE non está a ser capaz de responder abríndose profundas fracturas no seu seo.
E é que as derivas nacionalistas no marco da UE non remataron co Brexit, novamente agudízanse as tensións entre o sur e o norte da UE sobre as bases que deben definir o famoso proxecto europeo. A dereita europea coa presión da extrema dereita, con cada vez máis poder, está a habitar un terreo flexíbel entre o centrismo e o dereitismo aberto que a exacerbou cara derivas reaccionarias especialmente en materia nacional e de migración xunto con ideas de regreso a formas proteccionistas da economía en detrimento das estruturas supranacionais. Alemaña pola súa banda está a destinar un paquete de 500.000 millóns para salvar a súa economía en forma de subsidios e créditos ás empresas, un orzamento aínda maior que o destinado para frear a crise do 2008. Foi especialmente famoso que entre as medidas máis polémicas tomadas por Alemaña se atopase dende o control unilateral de fronteiras até acaparar material sanitario producido en China e destinado á súa distribución por Europa. Alemaña é un dos puntos de entrada destes recursos a Europa xunto con Francia e ambos deron ordes de requisar este material e prohibir a distribución fóra das súas fronteiras da nova produción que están a levar a cabo. A outra cara da moeda atopámola nas peticións da UE ó Estado español de reabrir fronteiras para permitir a exportación de produtos agrícolas e non desabastecer ó centro de Europa.
A pinga que remata de colmar o vaso foi o último Cume Europeo na que Alemaña e Holanda, grandes representantes do poder industrial e financeiro europeo, bloquearon os mecanismos de emisión de débeda europea en forma de coronabonos para financiar as medidas para deter a crise. Como comentabamos máis arriba, Alemaña non pretende facerse cargo das débedas doutros Estados, non debemos esquecer que o fin da UE é o desenvolvemento de institucións económicas favorábeis ó conglomerado financeiro. A estratexia do Norte de Europa é que antes de calquera rescate primeiro se deben gastar todos os cartuchos de financiamento que posúe actualmente a UE antes de aceptar medidas de rescate ou de débeda conxunta. Nestas mesmas negociacións tanto Alemaña como Holanda solicitaron que os préstamos que se realicen para os Estados en crises sexan acompañados dun Memorando de condicións do mesmo xeito que sucedeu co rescate grego de 2015 para asegurar que tras a crise sanitaria a austeridade se poña a funcionar a pleno rendemento baixo a supervisión da Troika. O Cume Europeo deixou claro que Europa non perdoa e que as liñas de crédito aprobadas ademais de ser insuficientes, irán acompañadas de condicións fiscais e de reestruturación económica. O broche final púxoo o presidente de Holanda, países cuxa actividade económica principal é a de paraíso fiscal para a enorme maioría de grandes monopolios europeos como Inditex, afirmando que o Estado español e Italia estarían a saturar as súas UCIs por prestar atención a anciáns con menor capacidade de resistir o virus. Saltan novamente todas as costuras que racharan na anterior crise, como pode un país en quebra rescatarse a si mesmo? A resposta polo momento é o sálvese quen poida asumindo os custos sociais e humanos que sexan precisos. Antes o euro que o pobo.
O medo ó derrube económico e social que remate por rebentar tanto a produción como a reprodución da propia forza de traballo, dos traballadores, está a recuperar un “keynesianismo de guerra” con grandes plans de investimento Estatal para reactivar a demanda agregada e incentivar o investimento de capital que leva décadas paralizado, incapaz de obter unha rendibilidade suficiente. No outro lado da balanza ideolóxica atopamos a alternativa da dereita radical ó esborralle do neoliberalismo, unha nova dereita de orde, máis radical fronte ó caos económico e social, onde o Estado é un eixo central da economía. O ordoliberalismo alemán recoñece a función que ten que ter o Estado á hora de xerar unha contorna favorábel á economía de mercado, mantendo a estabilidade monetaria, a inflación baixa, controlando o endebedamento para controlar as sacudidas dos mercados, a austeridade no gasto público acompañada da presión á baixa nos custos laborais e modelo produtivo industrial enfocado ás exportacións; orzamentos que dominaron por completo a política económica europea até o de agora. Os debates que se están dando nos Cumes Europeos están moito máis relacionados respecto do modelo de acumulación que seguirá Europa en diante que coa crise do COVID-19.
Dende o goberno do Estado español xunto con outros países da periferia da UE, apoiados polo BCE e a Comisión Europea búscase sacar da caixa de ferramentas contra a crise un novo Plan Marshall europeo, financiado mediante eurobonos, incluíndo un fondo europeo para subsidios por desemprego e no que se baralla a idea dunha renda básica temporal ou “renda de emerxencia” como o denominou o vicepresidente do BCE e exministro de economía Luis de Guindos, o mesmo de Guindos que apoiou á Troika fronte a Grecia. Como vemos esta proposta tamén supón a destrución de certos orzamentos neoliberais como a idea do tope de déficit ou a reconstrución económica en base á impresión de diñeiro e New Deals tras un período de destrución masiva de valor. O Neokeynesianismo busca imprimir billetes e políticas redistributivas da renda para manter a demanda agregada e potenciar así o investimento produtivo, especialmente en tecnoloxía e renovación do sector enerxético. Con todo, o horizonte actual destes plans concíbese máis como un parche temporal para evitar a parte máis crítica do derrube económico.
O temor que perciben todos estes países á quebra económica e social comeza a albiscarse xa en Italia onde comezan a darse protestas contra as medidas de illamento sen ningún tipo de garantía social. Tras varias semanas de illamento a clase obreira, especialmente no sur de Italia, comeza a estar afogada sen ingresos e acumulando débedas. Os saqueos comezaron a sucederse en varias localidades xunto con enfrontamentos coa policía. “Recuperar o que nos quitan” é unha das consignas baixo a cal se están organizando as expropiacións de alimentos ás grandes superficies defendidas polos corpos policiais.
O propio alcalde de Herculano relata “temos un desemprego xuvenil do 75%, quen traballa faino en moitísimos casos de forma precaria. Pode estenderse a usura, o tráfico de droga, os negocios da camorra”. O medo ó fin da corentena comeza a palparse en palabras do ministro do Sur, Giuseppe Provenzano “teño medo de que as preocupacións que están a atravesar longas franxas da poboación pola saúde, o soldo e o futuro se transformen en rabia e odio se perdura a crise”. Tamén en Italia comeza a falarse de “renda de cidadanía” e novos subsidios por desemprego para resolver esta situación de extrema necesidade de capas da clase obreira. A resposta polo momento foi a distribución de cheques de compra por valor de 400 millóns xunto co anticipo de 4.300 millóns ós concellos para facer fronte á situación e evitar que se acendan as chamas das rebelións polo país.
No Estado español estamos a vivir a política do pau e a cenoria. A pequena cenoria da que se fala fundamentalmente é a renda básica temporal durante o período de crise sanitaria para tentar conter os peores efectos da política de despedimentos masivos facilitados ás empresas vía ERTE exprés. O propio Engels advertía que “As epidemias contaxiosas nas cidades asustan á propia burguesía” e que polo tanto en momentos que atentan á reprodución social, as clases dominantes poden realizar gasto social para asegurar que a maquinaria produtiva poida manterse en pé. Ó final do día os capitalistas precisan de obreiros o suficientemente sans para manter a produción sacrificando a distribución de rendas para conservar a esencia produtiva. Este tipo de medidas tipo renda básica non é a primeira vez que se expón en momentos de crises como as famosas leis Speen perante unha fame negra en Inglaterra ou as Novas Leis para Pobres do século XIX, a idea que estaba detrás destas leis era que o Estado ou a caridade compensasen parte do salario da clase traballadora en momentos de crises (para un estudo máis pormenorizado da Renda Básica ver [http://www.iniciativacomunista.net/comunicados-y-convocatorias/1147-la-renta-basica-universal]).
Cabe dicir que esta iniciativa da Renda Básica non foi acompañada dunha política xeral de condonación de débedas de consumo como alugueres ou redución nos consumos básicos. O goberno parece máis preocupado en soster o estilo de vida rendeira dos propietarios que á clase traballadora. A cima do cinismo atopámonolo estes mesmos días nos que a produción innecesaria se detivo a cambio de que os traballadores recuperen no futuro as horas perdidas durante os días de corentena. Todas estas medidas en favor do mercado empuxan ó pobo á desesperación do mesmo xeito que en Italia, dunha semana para outra a maior parte da clase traballadora vai atoparse máis endebedada e con máis horas á semana de traballo que antes, mentres se mantén aínda o risco de contraer o virus. A quen queren facer crer que esta é unha saída social da crise? De verdade temos que crer que non nos están abandonando cando as empresas son rescatadas mentres a clase obreira está contra a parede entre illamento, redución das súas rendas e aumento xeral das súas débedas?
A detención da produción imprescindíbel só aumentou as tensións entre a clase traballadora debedora de horas de traballo futuras e unha oligarquía parasita que se nega a deter a produción prescindíbel por 2 semanas. Volve facer patente que a corentena para a clase burguesa só afecta o tempo libre da clase obreira, o tempo produtivo debe manterse á marxe de corentenas. Os datos de Madrid son devastadores, o luns caeu o tránsito de persoas nun 40% ó pechar a produción innecesaria, evidenciando que foron os xefes, os empresarios os que verdadeiramente facían saltar as corentenas polo aire. É a clase traballadora a que é imprescindíbel, mentres que eles só nos lanzan ó abismo, eles seguen e seguirán a salvo nas súas luxosas casas mentres o Estado lles prepara o caldo gordo.
Nas rúas atopámonos unha situación de sitio policial e de actos represivos que non están a ter ningún tipo de resposta senón o contrario, está a dotarse de maiores poderes e mecanismos de control social ós corpos represivos. Agora é o control vía teléfono móbil, moi acorde coa reforma do goberno socialista de novembro, que xa profundaba as medidas de control social da Lei Mordaza estendéndoa ó control da internet en aparellos móbiles para “preservar a orde pública”. Non veremos que se reprima ós executivos que estaban a lanzar ás rúas, aglomerados no transporte público, a miles de persoas para manter unha produción superflua en condicións sanitarias deplorábeis. E é que durante estas semanas vivimos máis represión en forma de detencións, multas e agresións que en Italia levando menos semanas de illamento. Os nosos corpos represivos herdeiros do franquismo mostran a súa verdadeira natureza especialmente nos momentos de maior crise. Neste marco de militarización da sociedade e a produción comeza a asomar a patiña dunha esquerda gatoparda, unha esquerda de orde que aplaude a centralización (que está a fracasar na práctica na distribución do material sanitario existente) e militarización social, a esquerda dos balcóns indiscretos. Esta mesma esquerda achanda o camiño ó avance da dereita radical que xa está no poder en tantos países de Occidente baixo un clima de guerra no que se antepón o orgullo e valor nacional por riba da chusma estridente que se queixa e pon en risco á nación. O pobo está a gardar con responsabilidade as corentenas, pero se non hai saída a esta crise a paz social que impoñen os corpos represivos nas rúas non se manterá eternamente. Entón veremos se estes militares que até o de agora só renden contas, rematan asumindo outras funcións especiais debido á situación de excepción que vivimos.
Conclusións
Como relatamos ó longo do artigo atopámonos perante unha crise de acumulación que está a facer rebentar varios dos supostos esenciais do neoliberalismo e que parece albiscar novas saídas capitalistas ó neoliberalismo. Polo momento todos os rescaten apuntan a protexer o sector financeiro e manter a súa liquidez e solvencia, pero cando a crise remate por estoupar e un mar de débeda asolague os mercados internacionais terase que tomar unha decisión sobre o futuro do sistema capitalista. Volveremos a unha volta de porca da austeridade? Todo antes que deixar caer as moedas internacionais? O capital financeiro xa está a por os seus ollos asasinos sobre os mercados crebados, especialmente o mercado español. Tras a anterior crise gañaron fortes posicións no Ibex, agora ábrense novas oportunidades para rematar de apropiarse dos grandes monopolios españois. Gañará aínda máis posicións o capital francoalemán nunha Europa devastada pola crise ou se estenderá a prohibición de compra de empresas dende capital estranxeiro ó marco europeo? E aínda máis importante está a redefinición dos equilibrios xeopolíticos, asistimos definitivamente á caída da hexemonía do imperialismo de EE.UU. en favor do de China? A ameaza de austeridade pode rematar de fracturar Europa en base a unha Europa mediterránea neokeynesiana ou o poder do norte de Europa revalidará o seu poder hexemónico?
A pregunta máis importante que se expón a clase obreira hoxe día é, a que normalidade volvemos e como? Quen se fará cargo das débedas e os rescates ás empresas? Non debemos esquecer que “cada nova mentira do capitalismo é unha confesión das mentiras precedentes” e todas as medidas que se están tomando hoxe demostran que a crise do 2008 puido ser afrontada doutra forma.
Novamente xogámonos que clase vai asumir os custos de saír desta crise. A conclusión inmediata segue sendo que a xente debe organizarse xa mesmo na súa contorna máis inmediata, a folga de alugueiros é a primeira batalla dunha longa guerra contra a oligarquía. A crise está a redefinir as prioridades sociais en tempos de crises, que é esencial, que trampas empregaron na anterior crise para precarizarnos e levarnos á desesperación. A oligarquía sempre buscará que hipotequemos o noso futuro, que mesmo baixo unha vida de miseria paguemos as nosas débedas e as súas, que traballemos até que non nos podamos soster ou que o paro nos consuma. Xa abonda, que a crise a paguen os ricos. A clase obreira precisa dunha sociedade na que todos podamos ter acceso a un traballo digno para producir o esencial e necesario para a vida digna, facernos donos da produción e da distribución dos froitos do noso traballo. Unha sociedade máis libre e xusta onde o traballo de coidados sexa recoñecido e valorado como agora está a ser, onde o valor que tes na sociedade non proveña dos teus ingresos senón do gran de area que achegas a ela dende calquera fronte. En definitiva, onde a vida digna dirixa todos os aspectos da sociedade, o comunismo.
